دکتر غلامرضا رئیسی

يكي از گستردهترين مباحث طب فيزيکی و توانبخشي، توانبخشي مفاصل این مسئله در روماتیسم مفصلی بسیارمهم است. هدف توانبخشي در يك بيمار مبتلا به رماتيسم مفصلي؛ بهتر كردن كيفيت زندگي با اقداماتي نظير كاهش درد، حفظ مفاصل و بهتر كردن قدرت و استقامت عضلاني است.

اين اهداف توسط استفاده از روشهائي مثل فيزيوتراپي، كار درماني، وسايل كمك كننده به مفصل و كفش مخصوص(ارتوز)، وسايل كمك حركتي، تجويز ورزشها و آموزش مراقبت از مفاصل در كنار مصرف منظم و كنترل شده دارو صورت ميگيرد. در اين قسمت اصول مراقبت از مفاصل بصورت اختصار توضيح داده شده است.بايد توجه داشت که رعايت اين نکات به کليه افرادسالم بخصوص کسانی که شلی مفصلی دارند توصيه می شود.

لزوم مراقبت از مفاصل:
بسياري از افراد مبتلا به رماتيسم مفصلي از درد مفاصل و درد عضلاني شكايت دارند و اغلب احساس خستگي ميكنند. معمولاً احساس خستگي درعصروشب بيشتر است. برخي از آنها از اينكه انجام بعضي از كارهاي روزمره زمان زيادي لازم دارد شكايت دارند. مثلاً ممكن است كار نسبتاً سادهاي مثل باز كردن درب شيشهمربا برای فردی که درد در ناحيه دست دارد مشكل ووقت گير باشد.

كم كردن فشار به مفاصل نه تنها به حفظ سلامت آنها كمك مينمايد بلكه باعث كاهش درد مفصل ميِشود. تقسيم كردن مناسب فعاليت روزانه و استراحت در بين فواصل كاري باعث كاهش احساس خستگي و درد ميشود. ورزش مناسب در فرد مبتلا به رماتيسم مفصلي نه تنها به حفظ سلامتي بدن كمك ميكند، بلكه در صورتي كه بدرستي انجام شود باعث كاهش درد و بهبود انجام فعاليتهاي روزمره ميگردد.

در هريكصد بيمار مبتلا به رماتيسم مفصلي حدود 20 نفر بيماري خفيف داشته و مشكلات زيادي ندارند. 75 نفر بيماري متوسط داشته و مشكلات آنها عود كننده است و در 5 نفر بيماري شديد خواهد بود. بعداز يكسال حدود نيمي از مبتلايان در انجام فعاليت با دست تا حدودي دچار مشكل خواهند بود و بعد از پنج سال حدود نيمي از مبتلايان برخي از بد شكليهاي دست را نشان ميدهند. لذا مراقبت از مفاصل همراه با مصرف منظم دارو بايد از ابتداي ابتلاء به رماتيسم مفصلي آغاز شود. متاسفانه اكثر بيماران آموزش و مراقبت لازم را بسيار دير دريافت مينمايند.

علت درد و آسيب مفاصل:
تورم داخل مفصل باعث تحريك انتهاي اعصاب مربوط به درد ميشود. آسيب به خود مفصل نيز باعث ايجاد درد ميشود. وارد ساختن فشار بيش از حد به مفصل ميتواند باعث افزايش تورم مفصل يا آسيب خود مفصل شده ودرد را بيشتر سازد. بسياري از افراد به تجربه در مييابند كه اگريك روز فشار بيشتري به مفاصل وارد سازند روز بعد درد بيشتري خواهند داشت. آسيب مفاصل در اثر التهاب باعث شل تر شدن رباطهاميشود. در اين حالت براي آنكه استخوانها در محل خود باقي بمانند عضلات فعالتر شده و نهايتاً خستگي عضلاني بعلت فعاليت بيش از حد عضلات ايجاد ميشود.

علت بدشكل شدن مفاصل:
سه عامل اصلي باعث حفظ حالت يك مفصل ميشوند.
تناسب شكل استخوانهاي دو طرف مفصل با هم.
كپسول مفصلي ورباطهاي آن كه مانند يك كيسه قابل ارتجاع دو استخوان را در كنار هم قرار ميدهند.

عضلات و رباطها كه باعث حركت مفصلي ميشوند
در اثر تورم مكرر مفصل، رباطها كشيده شده و شل ميشوند التهاب باعث تخريب استخوان و زرد پي شده و عضلات نيز ضعيف ميشوند. همة اين مسايل باعث شل شدن كپسول مفصل ميگردد. يعني مفصل شكل خودرا از دست داده و بدشكلي مفصل ايجاد ميشود. اين مسئله دردست زودتر اتفاق ميافتد.

نحوة استفاده از مفاصل ميتوانددرتشكيل بدشكليها دخالت داشته باشد. بدشكليهائي كه بطور معمول ديدهميشوند در شكل زير نشان داده شدهاند.
مچ يا بند انگشتان از جاي خود جابجا ميشوند. (در مواردي كه جابجائي ناقص مفصل وجود دارد به آن نيمه دررفتگي ) گفته ميشود.

انگشتان به سمت داخل دست انحنا پيدا ميكنند.
مفاصل انگشت يا شست جابجا ميشوند.
مفصل زانو و لگن خم ميشوند.

چگونه ميتوان مشكلات مفاصل را كم كرد؟
ابتدا بايد به نحوة فعاليت روزانه و رفتار با مفاصل دقت كرد. به عنوان مثال بايد به نحوة بلند كردن كتري يا برداشتن پارچ آب يا آب كشيدن لباسها توجه كرد. اينكه چگونه اين فعاليتها باعث فشار برروي مفاصل انگشتان ميشوند و آيا با عث افزايش درد در مفاصل ميشوند يا نه. سپس بايد بدنبال راهي بود كه اين فشار را كمتر كرد. مثلاً گرفتن كتري با دو دست يا استفاده از پارچ آب سبكتر ميتوانند به كاهش فشار مفاصل كمك نمايند.

اكثر افراد تنها هنگامي كه مفاصل است دچار التهاب شده و دردناك است به مفاصل فشار كمتري وارد ميكنند وپس از بهتر شدن درد دوباره فشار زيادي به مفاصل وارد ميكنند. توجه به اين نكته ضروري است كه بايد بطور پيوسته مراقب مفاصل بود.

به اعمالي كه باعث وارد شدن فشار كمتري به مفصل ميِشود«روشهاي حفظ مفصل» گفته شده و اين كارها نه تنها در افراد مبتلا به رماتيسم مفصلي بلكه در كليه افراد توصيه ميشوند. حفظ مفصل به معني عدم استفاده از مفاصل نميباشد. بلكه منظور استفاده صحيح از مفاصل است. اصول حفظ مفصل شامل موارد زير است:

1. به هر گونه درد در مفصل و اعمالي كه باعث ايجاد درد در مفصل ميشوند توجه شود.
2. -سعي شود بجاي وارد شدن فشار به يك يا چند مفصل محدود آنرا بين تعداد زيادتري مفصل توزيع كرد
3. -حداكثر سعي شود از مفاصل بزرگتر و قويتر استفاده شود.

4. از قراردادن مفاصل در حالتهائي كه شبيه بد شكليهاي مربوط به رماتيسم مفصلي است خوداري شود.
5. از محكم گرفتن اجسام خودداري شود.
6. فعاليتهاي روزانه بصورت ناگهاني و در مدت كوتاه انجام نشوند.
هر مفصل در وضعيت خاصي بيشترين پايداري خود را دارد حتي الامكان بايد كارها به نحوي انجام شود كه مفصل در پايدار ترين وضعيت خود باشد.

درد :
وارد آوردن فشار بيش از حد به مفاصل باعث ايجاد درد ميشود. بايد به پيدا شدن و شديدتر شدن درد دقت كرد و فشار وارده به مفاصل راكم كرد. گاهي استفاده از اسپيلينت براي كاهش درد ضروري ميباشد.

بسياري از اسپلينتهاي ساخته شده و موجود در بازار معمولاً زاويههاي استانداردي نداشته وبايد زاويه آنها را تنظيم كرد. در صورت لزوم اسپيلينتهاي با قالب دست ساخته ميشوند. برخي از اسپيلينتها به دست و انگشتان استراحت داده و باعث كاهش تورم و درد ميشوند.

كاهش فشار بروري يك مفصل:
بايد به دو اصل كلي در اين زمينه توجه كرد:

1. تا حد امكان بجاي استفاده از يك دست از هر دو دست استفاده شود.
2. براي جابجايي اجسام، تماس دستها با جسم تا آنجا كه ممكن است بيشتر باشد. بعنوان مثال برداشتن پارچ با يك دست باعث ايجاد فشار به مفاصل و مچ ميشود اما برداشتن پارچ با دو دست باعث ميشود وزن پارچ بين دو دست تقسيم شود.

از طرف ديگر فاصله مفاصل تا پارچ كمتر شده و اين حالت از لحاظ بيومكانيك باعث ميشود فشار واردشده به هر مفصل نيز كمتر شود. براي روشن تر شدن مطلب فرض كنيم يك كتاب را با دستان كشيده بلند ميكنيم و سپس در حالتي كه دستها كنار بدن قرار گرفته از آنرا بلند ميكنيم. واضح است در حالتي كه دستها كشيده شدهاند فشار بيشتري به مفاصل وارد ميشود.

عدم انجام اعمالي كه باعث ميِشود مفاصل حالت بدشكلي به خود بگيرند.با توجه كردن به اعمال روزانه ميتوان دريافت كه چه حركاتي باعث ميشوند مفاصل بسمت حالت به شكلي پيشرفت نمايند. موارد زير بعنوان مثال آورده شدهاند.

از حمل اجسام سنگين درحالتي كه مچ خم شده خودداري شود.
از بلند شدن برروي مفاصل دست خودداري شود.
از وضعيتي كه انگشتان بسمت انگشت كوچك قرار ميگيرند پرهيز شود.

از حالتي كه باعث پيچش درانگشتان يا دست ميشود پرهيز شود.
در حالت خوابيده به پشت از قراردادن بالشتك زير زانو خودداري شود.
در حالت خوابيده به پهلو يك بالشت بين دو پا قرار گيرد.
ارتفاع عصا تنظيم شود.

محكم نگرفتن اشياء:
محكم گرفتن اشياء باعث وارد آمدن فشار زيادي برروي مفاصل انگشتان ميشود. هنگام انجام اعمالي مثل نوشتن، قلاب بافي و يا استفاده از پيچ گوشتي فشار زيادي به مفاصل بند انگشتان وارد ميشود. استراحت دادن متناوب به دست در حين انجام اين اعمال و استفاده از وسايلي كه قطر دستگيره آنها بيشتر است به كاهش فشار به انگشتان و آسيب كمترآنها كمك مينمايد. در صورت امكان استفاده از وسايل برقي بجاي وسايل دستي باعث كاهش ميزان فعاليت مفصل و فشار وارد شده به آن ميشود.

سطح مطلب: عمومی، کارشناسی، تخصصی و فوق تخصصی
عنوان مطالب